Hoe komt het dat de luchtkwaliteit in Nederland 'zorgwekkend' is?

Fijnstof

Fijnstof is een verzamelnaam voor een breed scala aan stofjes die in de lucht zweven en zo klein zijn dat ze met het blote oog niet waarneembaar zijn. Het kan onder meer gaan om deeltjes van zware metalen, roet, bodemstof en zout. De stofdeeltjes ontstaan door verbranding van fossiele brandstoffen, bij slijtage van banden en wegdek, ze worden uitgestoten door industrie en veebedrijven en kunnen ook afkomstig zijn uit de natuur (zeezout). Een kwart van het fijnstof heeft een natuurlijke bron, driekwart is het resultaat van menselijk handelen.  Een deel van het fijnstof in Nederland komt overwaaien uit het buitenland.

De concentraties fijnstof in de lucht zijn sinds de jaren tachtig gedaald. Dat neemt niet weg dat de Europese normen voor fijnstof - net als in veel andere Europese landen - op verscheidene plaatsen in Nederland worden overschreden. Dat gebeurt in industrie- en overslaggebieden als IJmond, zegt onderzoeker Joost Wesseling van het RIVM. Maar ook in streken met grootschalige veehouderij, bijvoorbeeld in Noord-Brabant.

Fijnstof wordt aangeduid met de letters PM (particulate matter) en verdeeld in categorieën: deeltjes kleiner dan 10 micrometer (PM10), kleiner dan 2,5 micrometer (PM2,5) en ultrafijnstof kleiner dan 0,1 micrometer (PM0,1). Luchtvaart is een belangrijke producent van ultrafijnstof. Bij overschrijdingen van de normwaarden (jaarlijks gemiddelde van 40 microgram per kubieke meter) in Nederland gaat het om PM10. De normen voor PM2,5 zijn zodanig dat Nederland daar makkelijk aan voldoet. Voor PM0,1 heeft de EU of de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) nog geen normen opgesteld.

Volgens wetenschappers bestaan voor fijnstof geen veilige waarden. Elke concentratie kan slecht zijn voor de mens. Volgens het RIVM overleden begin jaren negentig ruim 3000 mensen voortijdig als gevolg van kortstondige en intensieve blootstelling aan fijnstof. In 2013 was dat aantal afgenomen tot 1600. Korte en langdurige blootstelling aan fijnstof wordt onder meer in verband gebracht met longziekten (astma, bronchitis, COPD) en met hart- en vaatziekten. Ultrafijnstof kan de bloedbaan binnendringen en ook effect hebben op zenuwstelsel en hersenen. Het internationaal agentschap voor kankeronderzoek van de WHO heeft fijnstof als kankerverwekkend bestempeld.

Stikstofdioxide

Stikstofdioxide (NO2) komt vrij bij verbranding van fossiele brandstoffen. Naast de industrie is vooral het wegverkeer een grote producent van deze schadelijke stof. Daarom komt NO2-vervuiling vooral voor in en rond de grote steden en langs autowegen. De concentraties stikstofdioxiden in de atmosfeer zijn tussen 1990 en 2015 met 35 procent afgenomen.

Ondanks de dalende trend wordt de Europese norm (40 microgram met kubieke meter) niet overal gehaald. Er zijn nog ongeveer honderd locaties waar de norm voor stikstofdioxide wordt overschreden, zegt Wesseling. Deze overschrijdingen doen zich vooral voor in de Randstad en op drukke wegen. In vergelijking met andere grote Europese steden doen de vier grote steden in Nederland het volgens Wesseling nog niet zo slecht.

Het is lastig om de gezondheidseffecten van stikstofdioxide los te zien van de effecten van fijnstof. Die houden verband met elkaar. Volgens het RIVM wordt bijna 70 procent van het aantal verloren levensjaren door milieuverontreiniging toegeschreven aan fijnstof. Onderzoek lijkt aan te geven dat de levensduurverwachting door blootstelling aan NO2 met 4 maanden extra kan afnemen, bovenop de effecten van fijnstof. Die komen neer op een gemiddeld verlies aan levensverwachting van 9 maanden.